Kürtler hiç şüphesiz Ortadoğu’nun en kadim, en özgün, en gizemli halklarından biridir. Tıpkı aynı coğrafyayı bölüştükleri Ermeniler, Aramiler, Aşuriler, Süryaniler, Keldaniler, Nasturiler, İbraniler, Şemsiler vd. gibi... Keldaniler çoğu kez Hıristiyan Kürtler diye anılırlar. Êzîdîler Kürtlerin antik inançlarını günümüze taşımışlardır. Alevi inancı Kürtler arasında da kök salmıştır. Ve Müslümanlığın kolları...
   Senar Turgut yeni çıkan kitabında, Kürtlüğün tarih içindeki yerini, kişiliklerini, önemli tarihsel momentlerini başarıyla anlatıyor.

Kadim halkların tarihçesi

Bütün bu halkların yaşam biçimleri, inançlar ve diller öylesine içiçe geçmiştir ki, aşiret nizamında, göçerlikte ve de yerleşik tarım toplumlarında her renkten kökü, binlerce yıl ötesine dayanan bir tutam olarak bulabilirsiniz. Sonra Türkmenler ve Araplar da bu kadim halklarla ortak yaşama katılarak, bölgenin tuzu ve biberi olmuşlardı.

Hakkari Nasturileri, (ki inançları bir zaman İpek Yolu üzerinden Çin’e kadar ulaşmıştı) aşiret nizamında yaşadıkları gibi, Kürtçe konuşurlardı. 19. yüzyılda birçok seyyah onları "Hıristiyan Kürtler” diye de nitelemişti.

Bölgenin otantik halklarından biri olan Kürtlerin kökleri, Ermeniler gibi, ta Sümerler çağına kadar dayanır. Onlarda Karduklardan da, Medlerden de izler vardır, Ermenilerdeki Urartu izleri gibi. Ünlü destansı yapıtı "Anabasis / On binlerin Dönüşünde” Asur ülkesinden söz eden Ksenefon, Kardukların gizemli öyküsünü de anlatır.

"Yunanlar o gün de Kentrites Irmağı’nın (Botan Çayı) aştığı ovaya bakan köylerde açık ordugah kurdular. 200 ayak genişliğindeki bu ırmak, Armeniya’yı Karduklar Ülkesi’nden ayırır. Yunanlar orada ovayı yeniden gördüklerine sevinerek soluklandılar. Irmak Karduk Dağları’ndan 6-7 stadion (1-1,5 km) uzaklıktaydı... Karduk Ülkesi’ni aştıkları 7 gün boyunca tek bir gün bile savaşsız geçmemişti.” (Ksenophon, "Anabasis”, Hürriyet Yayınları, 1974, İstanbul, sf. 121). Medler de eksik olmaz bu destanda:

"Şafakta, Yunanlar 37 tekneden oluşan bir köprüden geçerek Dicle’yi aştılar... 4 günde Physkos Irmağı’na ulaşıldı... 6 gün Medya çöllerinde yürüdüler. Köyleri yağmaladılar. Ordan Dicle’yi solda bırakarak 4 gün yol aldılar, Kainai şehrine vardılar. Bundan sonra 400 ayak genişliğinde bir ırmak olan Zapatas’ın (Büyük Zap) kıyısına vardılar. (sf. 69-70) Üç günlük yürüyüşten sonra, Medya Suru denen yere vardılar. İç kısımdan sur boyunca ilerlemeye başladılar. Sur, zift ile tutturulmuş, fırınlanmış tuğlalardan yapılmıştı. 20 ayak genişliğinde, 100 ayak yüksekliğindeydi. Babil ülkesine pek uzak değildir.” (sf. 87)

Destanlarda Kürt izleri
 

Yine Ksenefon "Süryanilerden” söz eder: "Kyros bundan sonra yüz ayak genişliğinde olan ve insana alışmış balıklarla dolu Khalos Irmağı’na vardı. Suriyeliler bu balıklara tanrı gözüyle bakıyor ve güvercinlere olduğu gibi onlara da zarar verilmesine izin vermiyorlardı.” (sf. 29, çeviri hatası: Süryaniler, Suriyeli olarak çevrilmiş. RZ.) Burası Urfa’dır. Bugünkü Suriye adının kökeni Süryanilikle bağıntılıdır. Süryaniler, bugün de modern Aramice konuşmaktadır. Ve derler ki, antik Aramice Hazreti İsa’nın konuştuğu dildi. Ve Hazreti Muhammed’in en yakın dostlarından biri bir Süryani rahipti. Ve Arap alfabesi, Arami harflerinden türemişti.

İlginçtir, Bağdat Yahudileri Arapça konuşur, Süleymaniye Yahudileri Kürtçe konuşurken, Zaho Yahudileri nedense Aramice’nin bir varyantını konuşurlar. Zaten 19. yüzyıl sonunda bölgede konuşulan Aramice’nin, Arapça’nın, Ermenice’nin, İbranice’nin çeşitli varyantları oryantalist dilbilimcilerin sayısız monografilerine konu olmuştu. Bu varyantlar Kürtçe açısından da geçerlidir.

Ermeni aşiretleri, aynı Ermeni köyleri gibi nasıl bir olgu ise, aynı zamanda Kürt aşiretlerinin Ermeni üyeleri de vardı. Gezgin aşiretler zanaatçilerini de birlikte götürürlerdi.

Daha da ilginci, aşiret konfederasyonu tarzı, yine kökü bin yıllara dayalı bir örgütlenme tarzı vardı. Milli aşiret konfederasyonu gibi. Doğu’dan Batı’ya ve Batı’dan Doğu’ya dalgalanan imparatorluk yapılanmaların bitmek bilmeyen savaş alanlarında, aşiretler hayatta kalmanın yolunu konfederasyon oluşturmakta bulmuştu. Örneğin millilerin bünyesinde Arap ve Türkmen aşiretleri de barınmakta idi.

Merkezileşme ve denetim
 

Bu yapılanma, Kürt beyliklerinin yapılanmasında da gözlemlenebilir. Kürt beylikleri, o dönemin otonom birimleri olarak Osmanlı İmparatorluk yapılanmasına dahil olmuşlardı, Babanzadeler ve Bedirhanlar örneğinde görüldüğü gibi, Kürt beyliklerinin olası devletleşme yönelimi, Bab-I Ali tarafından merkeziyetçi reformlar süreci ile önlenmeye çalışılmıştı. Bu süreç bir yandan bölgedeki Hıristiyanlarla Kürtlerin ilişkilerini sorunlu hale sokarken, bir yandan da Ermenilerin uluslaşma sürecinin önünü kesmeye yönelmişti. Bu merkezi bir bağıntı içine sokulan Kürt beyliklerinin kalıntıları üzerinden sağlanmaya çalışılmış, Hamidiye Alayları ile, Rus Çarlığı’nın Kazak modeli örnek alınmış, bu güç yerine göre Ermenilerin, Süryanilerin, Alevilerin ya da merkezle arası iyi olmayan Kürt aşiretlerinin, özellikle Êzîdîlerin üstüne sürülmüştü.

Büyük müzisyen Gomidas Vartabed, Kürt müziğinin dünyanın en özgün müzikleri arasında yer aldığını kayda geçer.

Gezginlerin gözüyle Kürtler

Tarihsel süreç içinde, bölgeye gelen gezginler Kürtlerden hayranlıkla söz etmiştir. Bunlardan biri olan Cladudius Jamed Rich, uzun yıllar Kürdistan’da, Ninova yakınlarında ve Bağdat’ta yaşadı; öte yandan Şiraz ve Persopolis’e ilişkin son derece ilginç notları da var. (Bk.: Edinburg Review, Oct. 1836-Jan. 1837, Cilt LXIV, s.18-32.) Rich’in seyahat günlükleri eşi tarafından, "Resident at Bagdat” başlığı altında toparlanarak, 1836’da iki cilt halinde yayınlanmıştı. Rich bu notlarında Kürt beyliklerinin dağıtılmasından hemen önceki döneme çok ayrıntılı biçimde tanıklık etmektedir.

Bundan sonraki dönem, Kürdistan’ın bir çeşit otonomiden daha alt bir kategoriyi benimsemeye zorlanarak adım adım sömürgeleştirilmesi olarak tanımlanabilir. Bu sömürgeleşme süreci, en kıyıcı haline, Dersim Soykırımı ile 1938 yılında ulaşmış, İtalya’nın Etiyopya’ya karşı yürüttüğü sömürge savaşı ile aynı dönemlerde Dersim’in düşmesi ile Kürdistan’ın fethi tamamlanmıştır.

"Karartma Geceleri” filminin yapımcısı olarak tanıdığım Senar Turgut, kirli savaş döneminde son derece acı bir dönem yaşadı. Yaşamı kurtuldu, ama uzun yıllar hapis yattı. Ancak bu dönemde, kendini Kürt tarihine yönelik Batı ve Doğu kaynakları üzerinde yoğunlaşarak sağaltmayı becerdi. Ve ortaya Kürtlerin, Mezopotamya uygarlıklarındaki kök ve izlerini süren, son derece keyifli bir biçimde okunan bir kitap çıktı. "Mezopotamya’da Kürt Uygarlık Tarihi” ile Kürtleri tanımayan ve tanımak istemeyenlere, önemli, merakla okunan bir kaynak sunuyor. Kürtler, "Vardık, Varız, Varolacağız’ diyor, resmi tarih karşısında...