Orta Anadolu Kürtlerinde Halı Sanatı
Muzaffer Özgür

Orta Anadolu Kürtleri bölgeye yerleştiklerinde büyük koyun sürülerine ‘‘keri’’ sahiplerdi. Bu nedenle yapağı boldu. Mayıs- haziran aylarında sürelerin kırpılması sonucunda elde edilen yapağı temizlendikten sonra farklı ihtiyaçlar için kullanılırdı. Yapağının kullanıldığı alanlar; yatak, yorgan, minder ve yastık yapımıydı. Bir başka önemli kullanım alanı ise dokumacılıktı. Dokumacılıkta halı, kilim, duvar yastığı, minder, seccade, duvar halıları, heybe vb... gibi
ürünler yapılırdı.

Bölgede yünün yıkanması işlemi özel bir öneme sahipti. Yününü yıkatacak aile birkaç gün önceden yıkama işleminde çalışacak insanlar için çağrı yapardı. Bu gönüllü işçilere ‘‘Pali’’  denir. Hazırlıklar tamamlandıktan sonra eğer köyde bol sulu bir çeşme yoksa komşu köy çeşmelerine giderlerdi. Yapağının yıkanması sırasında fıkralar anlatılır, bilmeceler bulmacalar sorulur ve aşk hikayeleri anlatılıp türküler söylenirdi. Yapağıyı yıkatan aile o gün için bir kuzu kestirir ve çeşme başında bol yemekli bir ziyafet hazırlardı. Yapağı bol suda yıkanır, kurutulması için serilirdi.

Dokumacılıkta kullanılan yapağı tarağa ‘‘Şê Herîye” vurulur. (Şekil 1). Bu İşleme Bış kinadin denir. İkinci bir temizlik işlemi daha vardır. Yörede buna ‘‘vitik’’ denir.
Temizlik arabasıyla köyleri gezen makinacılar köylünün
yününü sırasıyla temizlerdi.

Yörede özellikle Haymana, Cihanbeyli, Yunak, Bala,
Ş. Koçhisar ve Kulu bölgelerinde bu işlemi Xêloye
vitik’e lakabıyla anılan şahıs yapardı. Temizlenen
yapağı önce "kuli” adı verilen yumaklar haline getirilir.
Bu yumaktan 3-4 cm. Kalınlığında havlar hazırlanır.
Havları teşî(Kirman,şekil-2) ile eğirerek "ris” (iplik)
haline getirilirdi. İpliklerden "gılok” (yumak) yapılır.
Bu işlem bittikten sonra yumaklar çözülür ve "desti”
hazırlanırdı.Böylece boyama için iplikler hazır hale getirilmiş olurdu.  

İpliklerin boyanması işlemine "den” denir. Bu işlem, önceleri köylere gelip "şûna dennê” denilen yerde kurulan  tezgahlarda yapılırdı. Kazanlarda sulara katılan doğal ve kimyasal boyalarla  iplikler kaynatılır ve serilerek kurutulmaya bırakılırdı. Daha sonraları bu işlemler şehirlerde yapılır oldu. Günümüzde ise yok gibidir. Boyana iplikler tekrardan soğuk sularda yıkatılır, bu işlemle fazla boyalar temizlenirdi. Bu ipliklerde yumaklar yapılır ve böylece dokuma öncesi işlemler tamamlanmış olurdu.

Tevn şekil-3

Yöre Kürtlerinde halıcılık sanatı kendi tarihleri kadar eskidir. Halı, kilim dokuma tezgahları "tevn”(şekil-3) Sonbaharda evin az kullanılan odasında ve geniş havadar ağıllarda kurulurdu. Halı motifleri genel Kürt motifleri ve yörede yaratılan motiflerdir. Halı dokumak ilkel, basitce kurulabilinen tezgahlarda yapılır.
Halıcılık yapımında genellikle iki çeşit düğüm kullanılır:
1.Senneh düğümü (şekil-4)
2.Gördes düğümü (şekil-5)
Yörede her iki düğüm tekniği de kullanılır. Bu sanatın  öğrenildiği asıl yer Kürdistan’dır. Düğüm tekniklerinin birlikte kullanıldığı asıl yer orasıdır. Halıyı genellikle kadınlar dokur. Dokuma işi evlilik çağındaki genç kızların önemli becerileri sayılırken "ew bi tevn û teşî ye” deyimi kullanılır. Halı dokumada hakim fon kırmızıdır. Sarı, yeşil, turuncu ve mavi renkler kullanılır. Motif işlemede geometrik şekiller (şekil-6:a,b,c) bitki ve hayvan şekilleri kullanılır. Halı dokumacılığı yörede pazara yönelik değildir. Temeli, kullanım gereksinimine dayanır.

Yöre halkı, Kürt halı motif değerlerini olduğu gibi kullanmıştır. Halı gelinlerin çeyizi, sevgililere hediye, dostlukların sembolü, aileler ve aşiretler arası en büyük armağan olarak kabul görmüş ve böyle değerlendirilmiştir. Kürt kadını, yaşamını ilmik ilmik halıya, kilime işlemiştir. Halıyı dokuyan aileye bazen komşular hatta eve misafirliğe gelenler bile yardım etmişlerdir. Halı tezgahında kadınlar yörenin aşk öykülerini ve bunların şarkılarını, ağıtlarını söylemişlerdir. Yazılı olmayan edibiyat ürünlerimiz sözlü yolla bir nevi yaşıtılmış ve günümüze kadar aktarılmıştır.