Ağri Isyani Ve Direnişi:
1925 Şeyh Said isyanından sonra, 1
Temmuz 1925′ten başlayarak 7.800 Kürt ailesi sürgüne gönderildi.
Yaklaşık iki yıl sonra Bilhamdun’da kurulan birleşik Kürt örgütü
Xoybun’un yönettiği Ağrı Ayaklanması’nın sonuçları ve akabinde 7 Eylül
1930′da Ağrı Kürt Cumhuriyeti’nin çöküşü Kürtlere karşı büyük bir
saldırı getirdi. Henüz sayısı bile tespit edilmemiş kadar insan yerinden
edilerek zorunlu göçe tabi tutuldu ve onbinlercesi öldürüldü. Ağustos
1934′te Kenan Paşa tarafından bombalanan ve 1935′te Elazığ’da ‘ders
olsun’ diye asılanlar, Doğu Vilayetleri Sivil Müfettişi Abidin Özmen’in
Kürtsüzleştirme Politikası gereği sürgün edilen Kürtler, büyük bir
patlamanın habercisiydiler. Simdi bu ayaklanmanin detaylarini ve Agri
Kürd cumhurriyetinin direnis ve isyanini Basliklar altinda inceliyelim.
Ağri Direnişi nasil ortaya çikti:
Bro’yé Hek’é Telliyé, Celeli
Aşiretinin, Hesesori koluna mensuptu. Ağrı’nın eteklerinde oturan Bro,
Birici Dünya savaşında pek çok aşiret reisi gibi,Osmanlı’dan yana
Ruslara karşı savaştı. Bu tercihinde müslüman olması en büyük faktördü.
Ruslar, kendilerinden yana olması için Bro’ya çeşitli rüşvetler teklif
ettiler fakat Bro’yu etkileyemediler.
"...Birinci Dünya Savası
sırasında, Bro’ye Heski de bölgedeki Kürtlerin Ermenistan içinde
kalmalarını istemedi. Ruslar ve Ermenilere karsı savaştı...
Bolşevikler,
Rusya'da iktidara geldikten sonra,, askerlerini savaş öncesi
sınırlarına çekti. Ermenistan'da ise, Bolşevikler henüz iktidara
gelmemişti. Bundan yararlanmak isteyen Ermeniler, Rusların çekildiği
alanlara girmek istedi, Nitekim bazı yerlere girdiler. Bu durum yeni
gelişmelere neden oldu.
Bazı aşiretler Ermeniler’e karşı geldi.
Bro'ye Heski'de Ermenilere karsı çarpıştı. Hatta Osmanlı askerleri
Ağrı'ya geldiğinde, onları, sevinçle karşıladı."
Bro’ye Heski'nin bu
yaklaşımı, menfaati gereğiydi. O güne kadar Osmanlı Devlet sistemi
içinde Ermenilere karşı imtiyazlı bir konumları vardı. Şimdi ise,
Ermenilerin etkin oldukları bir devlet için, Müslüman Osmanlıya karşı
Ermenilerden yana tavır koymadı. Zaten bu olguyu Osmanlılar da
gördüğünden "Kürdistan Ermenistan olacak" sloganını Kürt aşiretlerini
yanlarına çekmekte ku11andı. Başarılı da oldular.
Bro, savaş sonrası
Ağrı'ya yerleşti. Ticaretle uğraşmaya başladı. Çıkarları, özellikle de
rus ve Ermenilere karşı savaşması, onu Türk Devleti ile "daha iyi
ilişkiler" içerisine sürükledi.Şeyh Said isyanında sessiz kaldı. Yenilgi
sonrası, Şeyh Said'in oğlu ve bazı aşiret liderleri İran'a gitmek
istediklerinde Bro'da direnişçileri yakalamaya çalıştı, ama başaramadı.
Ali Rıza ve adamları, İran'a geçti.
Bro'ye Heske, Türklere yardım
etti. Fakat yinede huzursuzdu. Bir süre sonra, her zaman olduğu gibi
yine sürgün politikası gündeme geldi. Bro'ya ilişkin de söylentiler
çıktı. Ancak Bro, kendinden emindi. Çünkü o, devlete yardımcı olmuştu.
"Ben devlete çok büyük yardımlarda bulundum. Bu günde dükkanımla
uğraşıyorum ve devletin dostuyum" dedi. Fakat yanıldı.
"(İhsan Nuri
bu olayı şöyle anlatıyor) düşünemiyordu ki, Türklerin gözünde, bir Kürt
ister hizmetkar ister asi olsun yinede Kürttür.