Orta Anadolu Kürtlerinde Halı Sanatı
Muzaffer Özgür
Orta Anadolu Kürtleri bölgeye yerleştiklerinde büyük koyun
sürülerine ‘‘keri’’ sahiplerdi. Bu nedenle yapağı boldu. Mayıs- haziran
aylarında sürelerin kırpılması sonucunda elde edilen yapağı
temizlendikten sonra farklı ihtiyaçlar için kullanılırdı. Yapağının
kullanıldığı alanlar; yatak, yorgan, minder ve yastık yapımıydı. Bir
başka önemli kullanım alanı ise dokumacılıktı. Dokumacılıkta halı,
kilim, duvar yastığı, minder, seccade, duvar halıları, heybe vb... gibi
ürünler yapılırdı.
Bölgede yünün yıkanması işlemi özel bir öneme sahipti. Yününü
yıkatacak aile birkaç gün önceden yıkama işleminde çalışacak insanlar
için çağrı yapardı. Bu gönüllü işçilere ‘‘Pali’’ denir. Hazırlıklar
tamamlandıktan sonra eğer köyde bol sulu bir çeşme yoksa komşu köy
çeşmelerine giderlerdi. Yapağının yıkanması sırasında fıkralar
anlatılır, bilmeceler bulmacalar sorulur ve aşk hikayeleri anlatılıp
türküler söylenirdi. Yapağıyı yıkatan aile o gün için bir kuzu kestirir
ve çeşme başında bol yemekli bir ziyafet hazırlardı. Yapağı bol suda
yıkanır, kurutulması için serilirdi.
Dokumacılıkta kullanılan yapağı tarağa ‘‘Şê Herîye” vurulur.
(Şekil 1). Bu İşleme Bış kinadin denir. İkinci bir temizlik işlemi daha vardır. Yörede buna ‘‘vitik’’ denir.
Temizlik arabasıyla köyleri gezen makinacılar köylünün
yününü sırasıyla temizlerdi.
Yörede özellikle Haymana, Cihanbeyli, Yunak, Bala,
Ş. Koçhisar ve Kulu bölgelerinde bu işlemi Xêloye
vitik’e lakabıyla anılan şahıs yapardı. Temizlenen
yapağı önce "kuli” adı verilen yumaklar haline getirilir.
Bu yumaktan 3-4 cm. Kalınlığında havlar hazırlanır.
Havları teşî(Kirman,şekil-2) ile eğirerek "ris” (iplik)
haline getirilirdi. İpliklerden "gılok” (yumak) yapılır.
Bu işlem bittikten sonra yumaklar çözülür ve "desti”
hazırlanırdı.Böylece boyama için iplikler hazır hale getirilmiş olurdu.
İpliklerin boyanması işlemine "den” denir. Bu işlem, önceleri köylere
gelip "şûna dennê” denilen yerde kurulan tezgahlarda yapılırdı.
Kazanlarda sulara katılan doğal ve kimyasal boyalarla iplikler
kaynatılır ve serilerek kurutulmaya bırakılırdı. Daha sonraları bu
işlemler şehirlerde yapılır oldu. Günümüzde ise yok gibidir. Boyana
iplikler tekrardan soğuk sularda yıkatılır, bu işlemle fazla boyalar
temizlenirdi. Bu ipliklerde yumaklar yapılır ve böylece dokuma öncesi
işlemler tamamlanmış olurdu.
Tevn şekil-3
Yöre Kürtlerinde halıcılık sanatı kendi tarihleri kadar eskidir. Halı, kilim dokuma tezgahları "tevn”(şekil-3)
Sonbaharda evin az kullanılan odasında ve geniş havadar ağıllarda
kurulurdu. Halı motifleri genel Kürt motifleri ve yörede yaratılan
motiflerdir. Halı dokumak ilkel, basitce kurulabilinen tezgahlarda
yapılır.
Halıcılık yapımında genellikle iki çeşit düğüm kullanılır:
1.Senneh düğümü (şekil-4)
2.Gördes düğümü (şekil-5)
Yörede her iki düğüm tekniği de kullanılır. Bu sanatın
öğrenildiği asıl yer Kürdistan’dır. Düğüm tekniklerinin birlikte
kullanıldığı asıl yer orasıdır. Halıyı genellikle kadınlar dokur.
Dokuma işi evlilik çağındaki genç kızların önemli becerileri sayılırken
"ew bi tevn û teşî ye” deyimi kullanılır. Halı dokumada hakim fon
kırmızıdır. Sarı, yeşil, turuncu ve mavi renkler kullanılır. Motif
işlemede geometrik şekiller (şekil-6:a,b,c) bitki ve
hayvan şekilleri kullanılır. Halı dokumacılığı yörede pazara yönelik
değildir. Temeli, kullanım gereksinimine dayanır.
Yöre halkı, Kürt halı motif değerlerini olduğu gibi
kullanmıştır. Halı gelinlerin çeyizi, sevgililere hediye, dostlukların
sembolü, aileler ve aşiretler arası en büyük armağan olarak kabul görmüş
ve böyle değerlendirilmiştir. Kürt kadını, yaşamını ilmik ilmik
halıya, kilime işlemiştir. Halıyı dokuyan aileye bazen komşular hatta
eve misafirliğe gelenler bile yardım etmişlerdir. Halı tezgahında
kadınlar yörenin aşk öykülerini ve bunların şarkılarını, ağıtlarını
söylemişlerdir. Yazılı olmayan edibiyat ürünlerimiz sözlü yolla bir
nevi yaşıtılmış ve günümüze kadar aktarılmıştır.
Halıcılıkta, doğuştan gelen ve tazeliği hiç de eksik olmayan
estetik duygusunun, renkleri uyumlandırma zevkinin rol oynadığı bir
gercektir.
Çawkanî:Bîrnebûn hejmara 2
|